7 stycznia 1939
7 stycznia 1939 roku przez Warszawę przeszedł ponad stutysięczny kondukt żałobników z całego kraju. Żegnano człowieka tyleż kochanego co znienawidzonego, twórcę i głównego ideologa ruchu narodowego — Romana Dmowskiego.
Roman Dmowski zmarł 2 stycznia 1939 roku w Drozdowie koło Łomży. Podsumowanie jego życia, ilość związanych z nim kontrowersji przekracza ramy niniejszej notki. Wspomnijmy tylko zaangażowanie w powstanie Ligii Narodowej (1893) i jej przywództwo, autorstwo Myśli nowoczesnego Polaka, jednej z najważniejszych polskich książek politycznych XX wieku, kształtujących wśród wielu pokoleń podejście do spraw narodowych i państwowych. Poseł do rosyjskiej Dumy, delegat Polski podczas rokowań paryskich w Wersalu, kończących I wojnę światową i zezwalających na powstanie niepodległego państwa polskiego.
Po odzyskaniu niepodległości angażował się w prace parlamentu, choć zdecydowanie wolał zakulisową politykę i publicystykę. Po zabójstwie Narutowicza, a szczególnie po przewrocie majowym prawica utraciła wpływ na politykę, mimo dużego wpływu w społeczeństwie. Rosnące zagrożenie ze strony dwóch sąsiednich totalitaryzmów zradykalizowało ruch narodowy, młodzież endecka uznawała "duchowe przywództwo" Dmowskiego. Tak rodził się OZON, formacja piłsudczykowska, która porzuciła socjalistyczne korzenie na rzecz ideologii nacjonalistycznej. Mimo to Dmowski pozostawał persona non grata w polityce. Taki też był jego pogrzeb: przybyły nań ogromne rzesze ludzi z całego kraju, natomiast większość państwowych dostojników kontestowała uroczystość. Dmowski miał katolicki pogrzeb, większa część ówczesnego Kościoła katolickiego w Polsce identyfikowała się z jego ideologia, mimo że sam prywatnie deklarował deizm (indyferentyzm religijny).
Dmowski jako ideolog nacjonalistyczny był zwolennikiem egoizmu narodowego i antysemityzmu, choć — niewielka to pociecha — jego niechęć wobec Żydów miała podstawy ekonomiczne i kulturowe, bez rasistowskiego podłoża. Wzywał do konkurencji z Żydami i wypierania ich z działalności gospodarczej oraz życia publicznego w Polsce, nie do ich fizycznej eliminacji. Dla lewicy pozostał numerem 1 w panteonie prawicowych złoczyńców. Do 1989 roku jego postać była skazana na damnatio memoriae, nie wydawano jego pism, biblioteki wyczyszczono z tych wydanych przed wojną.
Dmowski przez część życia związany był z warszawską Pragą, tam się urodził i wychował, spoczął na największym prawobrzeżnym cmentarzu na Bródnie. Roman Dmowski został w Warszawie upamiętniony nazwaniem jego imieniem ronda w samym centrum miasta (1995) oraz pomnikiem, który stanął w 2006 roku przy Placu na Rozdrożu.
Źródła:
Jlustracja Polska, 1939.01.15, Nr. 3
Feliks Fikus, Roman Dmowski 1864-1939. Życiorys-wspomnienia-zbiór fotografij, Poznań 1939.
Fotografia:
Pogrzeb Romana Dmowskiego w Warszawie. Delegacje korporacji studenckich w kondukcie żałobnym. W tle kościół św. Anny przy Krakowskim Przedmieściu - Fot. Zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego
