2 czerwca 1912
Gdy po osiemnastu latach budowy uroczyście poświęcono sobór na placu Saskim, nikt nie spodziewał się, że za kolejne czternaście lat po imponującej świątyni nie będzie już śladu. Przez ten krótki czas sobór górował nad Warszawą, kłując w oczy Warszawiaków, widzących w Soborze nie budowlę sakralną, lecz drażniący symbol rosyjskiego panowania.
Pomysłodawcą wzniesienia nowego soboru, czyli katedry prawosławnej, był generał-gubernator Josif Hurko. Funkcję dotychczasowego soboru na placu Krasińskich (obecnie katedra polowa Wojska Polskiego) miała przejąć ogromna świątynia na pl. Saskim (obecnie pl. Piłsudskiego), dominująca w pejzażu miasta, dobitnie podkreślająca, że Warszawa jest częścią cesarstwa rosyjskiego, w którym panuje wyznanie prawosławne. Konkurs na projekt świątyni wygrał rosyjski architekt Leontij Benois, miejsce pod budowę świątyni poświęcono w 1894 r., w tym samym roku odbyła się też uroczystość wmurowania kamienia węgielnego.
Ze względu na kłopoty finansowe budowa ciągnęła się aż do 1912 r. Do budowy użyto wysokiej jakości materiałów budowlanych, w tym różnokolorowych granitów finlandzkich. Wystrój świątyni, mającej dobitnie wskazywać Polakom panującą wiarę, opracowano i wykonano na najwyższym poziomie - część wystroju wnętrza, a także wejścia do świątyni zdobiły misternie wykonane mozaiki. Resztę wnętrz zdobiła dekoracja malarska. Pomiędzy soborem a ul. Królewską stanęła 70-metrowej wysokości dzwonnica.
Uroczystość poświęcenia soboru odbyła się w dniu 2 czerwca 1912 r. (20 maja według kalendarza juliańskiego). Zaproszony na uroczystość car Mikołaj II ograniczył się jedynie do wysłania krótkiej depeszy, w której prosił „zakomunikować wszystkim modlącym się po raz pierwszy w świątyni i komitetowi budowy Moje podziękowanie i Moją radość z powodu urzeczywistnienia gorącego pragnienia ludzi prawdziwie rosyjskich.”
W 1915 r. świątynia stała się niemieckim kościołem garnizonowym. Po odzyskaniu niepodległości rozpoczęła się dyskusja, czy sobór będący symbolem rosyjskiej dominacji zburzyć, czy też np. przebudować na kościół katolicki. „To nie jest świątynia, to pomnik gwałtu.” - grzmiał w 1920 r. w trakcie obrad podkomisji sejmowej jeden z posłów. Ostatecznie w latach 1924-26 zwieńczony sześcioma kopułami sobór został całkowicie rozebrany. Część mozaik przeniesiono do cerkwi w Baranowiczach (obecnie na terenie Białorusi), część znajduje się w cerkwi Marii Magdaleny na Pradze, część materiału z rozbiórki wykorzystano do budowy kościoła św. Piotra i Pawła w Pyrach.
Po symbolu rosyjskiej dominacji pozostały tylko zdjęcia i detale architektoniczne odratowane z rozbiórki.
Źródła:
Kurier Warszawski, Nr. 153 z 2 czerwca 1912
Paweł Giergoń, Sobór p.w. św. Aleksandra newskiego na placu Saskim | Sztuka.net
Ankieta w sprawie soboru na Placu Saskim w Warszawie, Warszawa 1920.
Mapa
Fotografia:
Warszawa - Kościół na Placu Saskim - Fot. Biblioteka Cyfrowa WBP w Lublinie
