21 czerwca 1940
W dniach 20-21 czerwca 1940 miała miejsce największa z egzekucji w lasach palmirskich. Trzema transportami z Pawiaka zwieziono do podwarszawskich Palmir 358 osób. Wśród ofiar byli m. in. Maciej Rataj, marszałek Sejmu oraz Jan Pohoski, wiceprezydent Warszawy.
Niemcy bardzo metodycznie przeprowadzili egzekucje. Pierwsza akcja o kryptonimie Intelligenzaktion prowadzona była już od września 1939 do kwietnia 1940 i obejmowała grupę ważnych osobistości świata polityki, kultury i duchowieństwa różnych wyznań z terenów II Rzeczpospolitej włączonych do Rzeszy. Akcją objęto ponad 100 tys. osób, połowę rozstrzelano, drugą połowę wysłano do obozów koncentracyjnych. Odpowiednikiem Intelligenzaktion na terenie Generalnego Gubernatorstwa była Akcja AB (jest potoczna nazwa niemieckiej akcji Außerordentliche Befriedungsaktion). Aresztowanych warszawiaków rozstrzeliwano w lesie koło Palmir w północo-wschodniej części Puszczy Kampinoskiej. Należy też przypomnieć, że zabijano nie tylko przedstawicieli inteligencji, ale też zwykłych przestępców, którzy dla Niemców byli nieprzydatni, zapewne dlatego że resocjalizacja więźniów w warunkach wojennych niepotrzebnie zużywała potrzebne gdzie indziej zasoby.
Fizyczna likwidacja elit politycznych miała pomóc Niemcom spełnić dwa cele: osłabienie inteligencji jako elity państwowej, która mogłaby zorganizować akcję dywersyjną lub nawet wojskową, zdolną sparaliżować frontowe działania Niemców. W niemieckich planach powojennej rzeczywistości polskie społeczeństwo pozbawione przywódców miało być łatwiejsze do ujarzmienia i sterowania. Żadnego z celów nie udało się Niemcom osiągnąć.
W egzekucji w dniach 20-21 czerwca 1940 śmierć ponieśli m.in. Maciej Rataj (marszałek Sejmu), Mieczysław Niedziałkowski (działacz socjalistyczny), Jan Pohoski (wiceprezydent Warszawy, bliski współpracownik Stefana Starzyńskiego), Halina Jaroszewiczowa (posłanka na Sejm RP i senator), Ludomir Skórewicz (starosta grodzki warszawski), Jan Wajzer (doktor praw, sekretarz generalny Związku Polaków w Wolnym Mieście Gdańsku), Adam Guzikowski (dyrektor Izby Skarbowej w Warszawie), Jan Bełcikowski (założyciel „Biblioteki Złotej Cywilizacji”), Henryk Brun (przemysłowiec, poseł na Sejm RP, prezes Stowarzyszenia Kupców Polskich oraz Naczelnej Rady Zrzeszeń Kupiectwa Polskiego), Aniela Żak (pracownica Wydziału Prasowego MSZ) i Stefan Kwiatkowski (wiceprezes Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych). Zamordowani zostali także liczni prawnicy (m.in. adwokaci: Władysław Dziewałtowski-Gintowt i Tadeusz Fabiani), urzędnicy, artyści oraz sportowcy (m.in. biegacz Janusz Kusociński).
Sabina Sebyłowa tak zapisała w dzienniku wiadomości o więzieniach na Pawiaku:
11 czerwca
[…] Niemcy aresztują tysiące Polaków. Więzienia są przepełnione. Wielki procent aresztowanych rozstrzeliwują. Egzekucje odbywają się nie tylko w ogrodzie sejmowym, lecz i w innych miejscach. […] Niemcy maskują strzały łoskotem zapuszczanych motorów. To ich właśnie demaskuje.
20 czerwca
Niemcy wywożą samochodami więźniów z Pawiaka w niewiadomym kierunku. Wśród więźniów są również kobiety.
22 czerwca 1940 skapitulowała Francja, co całkowicie sparaliżowało warszawską opinię publiczną, ogólne poczucie przygnębienia zepchnęło na dalszy plan pytania o losy więźniów z Pawiaka.
Ostatnią egzekucję w Palmirach przeprowadzono zapewne 17 lipca 1941 roku, do tego czasu stracono tam ponad 1700 osób. Po wojnie polski Czerwony Krzyż przeprowadził w palmirskich lasach ekshumacje, dzięki którym wydobyto ok. 1700 zwłok - wszystkich pochowano na nowozorganizowanych cmentarzu. W 1973 r. powstało przycmentarne Muzeum Walki i Męczeństwa, dziś funkcjonuje jako Muzeum – Miejsce Pamięci Palmiry w strukturach Muzeum Warszawy.
Źródła:
Akcja AB | Wikipedia
Zbrodnia w Palmirach | Wikipedia
Sabina Sebyłowa, Notatki z prawobrzeżnej Warszawy, Warszawa 1985.
Joanna Maldis, Miejsce pamięci Palmiry: nowoczesne Muzeum w środku Puszczy, "Almanach Muzealny", nr 7, 2013, s. 240-244.
Kronika Filmowa 14/1946: Ekshumacja Mieczysława Niedziałkowskiego w Palmirach
Kronika Filmowa 20/1946: Pogrzeb Macieja Rataja
Zobacz więcej materiałów Polskiej Kroniki Filmowej na stronie Repozytorium Cyfrowego Filmoteki Narodowej.
Mapa
Fotografia:
Policjanci niemieccy prowadzą Polaków na rozstrzelanie w Palmirach - Fot. Zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego
