2 listopada 1925
„Kim jesteś ty? Nie wiem. Gdzie dom twój rodzinny? Nie wiem. Kto twoi rodzice? Nie wiem i wiedzieć nie chcę i wiedzieć nie będę, aż do dnia sądnego. Wielkość Twoja w tem, żeś nieznany.” *)
Pierwsze plany powstania grobu nieznanego żołnierza w Warszawie pojawiły się w 1921 r. ale dopiero powołanie w 1923 r. przez prezydenta Wojciechowskiego komitetu organizacyjnego, oraz pojawienie się nieoficjalnej tablicy poświęconej Nieznanemu Żołnierzowi pod pomnikiem księcia Józefa Poniatowskiego w 1924 r. doprowadziło do realizacji idei upamiętnienia anonimowych żołnierzy poległych za Polskę.
Pół roku przed złożeniem trumny Nieznanego Żołnierza do grobu pod arkadami pałacu Saskiego odbyła się uroczystość wylosowania pola walki, skąd miały być ekshumowane zwłoki polskiego żołnierza. W ramach wcześniejszych ustaleń, było to 15 miejsc walk z lat 1918-20, kiedy to Polska musiała bronić dopiero co odzyskanej niepodległości. Losowania dokonał najmłodszy kawaler orderu Virtuti Militari biorący udział w uroczystości – ogniomistrz Józef Buczkowski – wybór padł na pobojowisko lwowskie, miejsce walk w okresie listopad 1918 r. - marzec 1919 r.
Uroczysta ekshumacja odbyła się na Cmentarzu Orląt we Lwowie 29 października 1925 r. Rozkopano w sumie sześć mogił. Pierwsze trzy okazały się być miejscem spoczynku austriackiego żołnierza oraz dwóch osób, co do których były wątpliwości, czy nie były cywilami. Kolejne trzy były grobami polskich żołnierzy – ostatecznie wyboru trumny ze zwłokami dokonała matka jednego z poległych pod Lwowem – Jadwiga Zarugiewiczowa. Wybór padł na trumnę ze zwłokami około 14-letniego ochotnika, co rozpoznano po obecności przy zwłokach czapki maciejówki, zamiast rogatywki.
Zwłoki przełożono do nowej trumny i przeniesiono do kaplicy na cmentarzu. Dzień później w uroczystym kondukcie przeniesiono Nieznanego Żołnierza do bazyliki katedralnej. Kolejnego dnia, po mszy żałobnej w katedrze, trumna został przeniesiona na dworzec kolejowy, skąd specjalnym pociągiem wyruszyła 1 listopada w kierunku Warszawy. Trumna została ustawiona w ostatnim wagonie – tym samym, którym rok wcześniej przewieziono ze Szwajcarii zwłoki Henryka Sienkiewicza. Wzdłuż całej trasy zgromadziły liczne tłumy, zaplanowane także były przystanki na trasie aby umożliwić oddanie hołdu Nieznanemu Żołnierzowi. Pociąg do Warszawy dotarł 2 listopada około godziny 6-tej nad ranem.
W uroczystym kondukcie trumna została przeniesiona do katedry św. Jana. O 11-tej rozpoczęła się msza celebrowana przez kardynała Kakowskiego w obecności prezydenta Stanisława Wojciechowskiego, marszałków Sejmu i Senatu oraz nuncjusza papieskiego Lorenzo Lauriego.
Po mszy kondukt z trumną przeszedł na pl. Saski. Przy dźwiękach salwy armatniej oraz dzwonów kościelnych dzwoniących w całej Polsce, zwłoki Nieznanego Żołnierza zostały złożone do grobu.
Na potrzeby grobu zaprojektowanego przez Stanisława Ostrowskiego przeznaczono trzy środkowe arkady kolumnady pałacu Saskiego – wystrój dopełniały panoplia na bocznych ścianach arkad. Te niestety uległy zniszczeniu w momencie wysadzenia pałacu Saskiego w grudniu 1944 r.
*) Początkowe słowa homilii wygłoszonej 2 listopada 1925 r. w katedrze św. Jana w Warszawskie
Źródła:
Kurjer Warszawski: wydanie wieczorne, nr 306 z 2 listopada 1925
Mapa
Fotografia:
Warszawa, Grób Nieznanego Żołnierza, rok 1928. W tle widoczne panoplia zdobiące ściany grobowca. - Fot. Jan Wołyński/POLONA
